موشکافی برخی تعهدات ایران و 5+1 در وین 1

 70 نکته مثبت و منفی درباره «توافق برجام»1

5+1 و ایران در نهایت و پس از مذاکراتی طولانی به یک توافق دست یافتند؛ هم اکنون همه نگاه ها به سمت اجرایی شدن تعهدات از سوی طرفین مذاکره است، تعهداتی که باید دقیقا مورد بررسی و موشکافی قرار گیرد. 

گروه سیاست جهان نیوز ـ پس از سال‌های طولانی مذاکره و فراز و نشیب‌های مختلف، درنهایت جمهوری اسلامی ایران توانست به متنی مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای خود، تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دست یابد. حصول این توافق مسلماً ناشی از تجربیات سال‌های متمادی نظام در مورد برنامه هسته‌ای، مقاومت مردم، اجماع داخلی نخبگان و تلاش‌های تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشور بوده است. سند برجام همانند همه اسناد و توافقات بین‌الملی از ابعاد مختلف قابل‌بررسی و تحلیل است. 

آنچه در گزارش حاضر موردبررسی قرارگرفته است اهم نکات توافق هسته‌ای (برجام) و ذکر نقاط قوت و ضعف این توافق و نیز بیان مطالبی در مورد اجرای این برنامه جامع است. این گزارش جامع به همت فواد ایزدی، ابوذر گوهری‌مقدم و اعضای هیات علمی دانشگاه‌های تهران و امام صادق(ع) گردآوری شده است. 

* * *

1- در پیوست چهارم توافق و در ماده ششمِ بخش کمیسیون مشترک، جمهوری اسلامی رسماً پذیرفته است که دستورالعمل INFCIRC/  254 را اجرا خواهد کرد. این دستورالعمل، شامل محدودیت‌های صادراتی و فهرست اقلامی است که توسط باشگاه تولیدکننده صنعت هسته‌ای (nuclear supply group) تهیه‌شده است- عمدتاً این موارد فراتر از مفاد NPT پروتکل الحاقی است. بر این اساس فهرستی طولانی و مفصل شامل مواد، تجهیزات و فنّاوری‌ها برای کنترل صادرات به کشورهای مختلف تهیه‌شده است. بر اساس برجام، ایران توافق کرده است که زیر چتر نظارت کنترل صادرات گروه NSG قرار گیرد و واردات و صادرات کلیه مواد، تجهیزات و تکنولوژی‌هایی که در لیست کنترلی این گروه آمده است باید کنترل شود. بر این اساس ایران موظف است واردات هر یک از این اقلام را گزارش کنند تا اطمینان حاصل شود که برای اهداف هسته‌ای به کار نرفته است. این امر باعث می‌شود آژانس به بهانه کاربرد دوگانه این اقلام بتواند همواره ادعاها و اتهامات جدیدی علیه ایران مطرح کند.

* نکته قابل‌ملاحظه آن است که بر اساس پذیرش دستورالعمل INFCIRC/254 ،تمام اطلاعات فروشنده این اقلام شامل آدرس، تلفن، ایمیل، و نیز واردکننده و کاربر نهایی، باید گزارش شود و فراتر از آن کشور صادرکننده باید کاربر نهایی را شناسایی کرده و راستی آزمایی کند. کل این فرایند باید قبل از صادرات طی شود.

* تاکنون ایران موظف بوده است مواد و تجهیزات مربوط به صنعت هسته‌ای را به آژانس گزارش کند ازاین‌پس، بر اساس برجام، ایران مجبور است دسترسی به تمام اماکنی که مواد موردنظر باشگاه NSG به آن واردشده است را نیز فراهم نماید. قابل ذکر است این اقلام در کل صنایع کشور کاربرد دارند. موادی نظیر دوربین‌های سرعت‌بالا، نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای صنعتی، پمپ‌های تخلیه، انواع فلزاتی نظیر آلومینیوم، فولاد علاوه بر صنایع عادی، در صنایع نظامی نیز کاربرد داشته و طبعاً دسترسی به اماکن نظامی نیز باید میسر شود.

مسئله تحریم‌ها

2- مطابق ماده 14 مقدمه برجام، تمامی هفت قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل درباره برنامه هسته‌ای ایران لغو و قطع‌نامه جدیدی وضع خواهد شد.

* متأسفانه علیرغم تعهد به لغو تحریم‌های مرتبط به برنامه هسته‌ای، برخی از تحریم‌های نظامی که قاعدتاً باید بر این اساس لغو می‌شد، لغو نشده است. تنها اجرای تحریمهای سازمان ملل که مربوط به موارد مجاز درنظرگرفته در برجام است، لغو شده است. به عبارت بهتر حتی تمامی تحریمهای هسته‌ای شورای امنیت نیز لغو نگردیده و در پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت بارها به مفاد قطعنامه‌های به ظاهر لغو شده نیز ارجاع شده است.

* مسئله دیگر انست که تاکنون جمهوری اسلامی این قطعنامه‌ها را نامشروع می‌دانست و از اجرای آن خودداری می‌کرد ازاین‌پس مجبور به انجام مفاد این قطعنامه‌هاست چراکه در صورت عدم تمکین برخلاف برجام عمل کرده است.

* محدودیت خریدوفروش تسلیحاتی به مدت 5 سال و محدودیت موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل کلاهک هسته ای را دارند تا هشت سال وجود دارد.

3- بر اساس ماده 19 برجام، بعد از انجام تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس اجرای تحریم‌های اتحادیه اروپا متوقف خواهد شد (این به معنی تعلیق این تحریمها است و نه لغو آنها). اتحادیه اروپا بر اساس برجام آیین‌نامه‌های اجرایی تحریم‌ها را لغو ولی اصل قوانین تحریمی خود را حفظ خواهد کرد. از چهار مورد تحریمی اروپا، سه مورد هسته‌ای و یک مورد غیرهسته‌ای (حقوق بشری) است؛ لذا برخی تحریم‌های اتحادیه اروپا هیچگاه لغو نخواهد شد. نکته مهم انست که برخی از تحریم‌های اروپا پس از هشت سال لغو خواهد شد و این تحریمها پس از راستی آزمایی آژانس تعلیق خواهند شد.

4- شروع تعلیق تحریم‌ها منوط به گزارش آژانس درباره ابعاد نظامی احتمالی (PMD) ایران نهایتاً تا 23 آذر 1394 می‌باشد. پس از گزارش آژانس، غرب برخی تحریم‌ها را تعلیق خواهد کرد. (ماده 19)

5- بر اساس ماده 21 برجام، تحریم‌های آمریکا پس از راستی آزمایی آژانس بر اساس درخواست رئیس‌جمهوری امریکا به کنگره مبنی بر تعلیق تحریم‌ها، آغاز می‌شود. درصورتی‌که رئیس‌جمهوری امریکا یا کنگره این کشور از این کار استنکاف نماید تحریم‌ها تعلیق نخواهند شد.

6- بر اساس ماده 26 برجام، امریکا هیچ تعهد جدی مبنی بر لغو تحریم‌ها به ایران نداده است و همه مسائل موکول به روابط حقوق داخلی دولت و کنگره این کشور شده است. نهایت اقدام امریکا، تلاش این کشور در جهت اجرای برجام است. در توافق در این راستا آمده است:

«ایالات‌متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست دو به عمل خواهد آورد. دولت ایالات‌متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست 2 که اعمال آن‌ها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری می‏نماید، فارغ از فرآیند حل‌وفصل اختلافات پیش‌بینی‌شده در این برجام. دولت ایالات‌متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از اعمال تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای خودداری خواهد کرد.»

7- درصورتی‌که قانونی برخلاف برجام در ایالات‌متحده و یا کشورهای اتحادیه اروپا وجود داشته باشد، این قوانین معتبر هستند. به عبارت بهتر قوانین داخلی این کشورها بر برجام غلبه دارد. (ماده 25 برجام)

نکات برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)

مقدمه و مفاد عمومی

8- بر اساس ماده 1 مقدمه برجام، تعهدات طرفین هرچند گام‌به‌گام است، اما به شکل همزمان نیست و در اکثر موارد انجام تعهدات 5+1 منوط به اقدامات اولیه توسط جمهوری اسلامی است.

9- بر اساس ماده 4 مقدمه برجام، بر اساس متن برجام، انجام کامل این توافق باعث اثبات صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای خواهد شد که این امر 25 سال به طول خواهد انجامید. درواقع در صورت عدم انجام برجام به شکل کامل، صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران محرز نشده و ایران به‌عنوان کشور دارای انحراف در برنامه هسته‌ای معرفی می‌شود.

10- بر اساس ماده 10 مقدمه برجام، قضاوت موفقیت اجرای برجام با آژانس و درنهایت شورای حکامی است که کشورهای غربی در آن اکثریت داشته و جمهوری اسلامی عضو آن نیست.

11- بر اساس ماده 4 مقدمه، اجرای برجام به شکل کامل (اجرای محدودیت‌های درازمدت آن) درنهایت باعث می‌شود ایران از حق مسلم خود یعنی استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی برخوردار شود. (این حق بر اساس ان پی تی برای کشورهای عضو مفروض گرفته‌شده است؛ درحالی‌که ایران پس از راستی آزمایی‌های گسترده و بعد از ربع قرن به این حق خواهد رسید) به عبارت روشن‌تر حق غنی‌سازی و استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی پس از 25 سال و پس از طی شرایط بسیار محقق خواهد شد.

12- بر اساس ماده 5 مقدمه توافق، نتیجه انجام تعهدات درنظرگرفته شده برای ایران در برجام، باعث تعلیق یا لغو تحریم‌هاست و نه حصول به این توافق. به عبارت بهتر تعلیق تحریم‌ها منوط به انجام تعهدات ایران است.

13- بر اساس ماده 9 توافق، «کمیسیون مشترک» در نظر گرفته‌شده در برجام اختیارات گسترده‌ای داشته و در بسیاری موارد تصمیم‌گیری درباره برنامه و سرنوشت آن موکول به تصمیم «کمیسیون مشترک» است که هرچند ایران عضو آنست ولی اکثریت اعضا این کمسیون از کشورهای غربی هستند و می‌توانند منویات خود را تحمیل نمایند. این مسئله می‌تواند استقلال کشور را در مواردی نقض نماید.

14- بر اساس ماده 10 مقدمه توافق، نتیجه اجرای برجام، باقیماندن پرونده جمهوری اسلامی، در شورای حکام آژانس برای مدت نامعلوم است؛ درحالی‌که از ابتدا بنای مذاکرات عادی شدن پرونده بود. با اجرای برجام پرونده جمهوری اسلامی برای سال‌ها در شورای حکام مفتوح خواهد بود چراکه گزارش‌های آژانس قهراً به این نهادها ارسال می‌شود و وضعیت نهایی برای این گزارش‌ها و اقدامات آژانس پیش‌بینی‌نشده است.

15- بر اساس ماده 11 مقدمه توافق، در متن توافق ذکرشده است که شرایط برجام، نباید باعث ایجاد رویه برای سایر کشورها و ایجاد محدودیت در شرایط برابر برای آن‌ها گردد. به عبارت روشن ایران تبدیل به بزرگ‌ترین استثنای تاریخ آژانس شده است که این امر خود از خطوط قرمز نظام بود.

غنی ‏سازی، تحقیق و توسعه غنی‏ سازی، ذخایر

16- بر اساس ماده 1 توافق، انبار کردن تمام تجهیزات مربوط به غنی‌سازی شامل پمپ‌ها، لوله‌ها و ... بر اساس توافق، درحالی‌که خود سانتریفیوژها انبارشده است، محدودیتی غیرمعمول است.

17- نظارت آژانس بر قطعه‌سازی مطابق توافق، اقدامی فراپروتکلی است.

18- معیاری برای نظارت آژانس بر مسائل فراپروتکلی وجود ندارد و این امر باعث می‌شود بازرسان به شکل سلیقه‌ای عمل نمایند.

19- پروتکل الحاقی NPT هیچ محدودیت زمانی برای برنامه‌های کشورها در نظر نمی‌گیرد و تنها برنامه ده‌ساله کشورها را مطالبه می‌کند، لذا تمامی محدودیت‌های زمانی برجام، فراپروتکلی است.

20- بر اساس ماده 3 توافق، اقدامات تحقیق توسعه کشور نباید باعث انباشت اورانیوم شود. این محدودیت ده‌ساله است. به عبارت بهتر خروجی تحقیق و توسعه کشور باید مجدداً رقیق یا صادر ‌شده و در حد 300 کیلوگرم مجاز قرار گیرد.

21- چرخیدن صرف سانتریفیوژ با توجه به عبور علمی و عملی کشور از این مرحله و دستیابی به فناوری آن، هیچ فایده‌ای ندارد و تنها تزریق مواد هسته‌ای برای تست سانتریفیوژها، در این مرحله ارزشمند است که متأسفانه این امر در سایت‌های غیر از نطنز، ممنوع شده است.

22- بر اساس ماده 3 توافق، ایران متعهد شده است که غنی‌سازی به شیوه‌های غیر از سانتریفیوژ را کاملاً متوقف نموده و به آن مبادرت ننمایند. کل برنامه هسته‌ای ایران بر اساس غنی‌سازی سانتریفیوز متمرکز خواهد شد و به‌عنوان‌مثال، غنی‌سازی لیزری ممنوع شده است.

23- بر اساس ماده 4 توافق، ازاین‌پس تا هشت سال هیچ سانتریفیوژی در کشور ساخته و نصب نمی‌شود جز برای جایگزینی سانتیریفیویژهای ازکارافتاده.

24- بر اساس ماده 4 توافق، ایران تولید دستگاه‌های سانتریفیوژ پیشرفته را صرفاً برای فعالیت‌های مشخص‌شده در برجام صورت خواهد داد. از پایان سال هشتم، ایران آغاز به ساخت تعداد موردتوافقی از دستگاه‌های سانتریفیوژ IR-6 و IR-8 بدون روتور نموده و تمامی دستگاه‌های تولیدشده را در نطنز، تا زمانی که بر اساس برنامه بلندمدت ایران موردنیاز واقع شوند، تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد نمود. نکته مهم انست که سانتریفیوژ بدون روتر عملاً هیچ کارکردی نخواهد داشت. و تعداد این سانتریفیوژها نیز باید موردتوافق اعضای 5+1 باشد. سانتریفیوژ بدون روتور مانند خودرو بدون موتور است.

25- بر اساس ماده 5 توافق، تأسیسات فردو به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فن‌آوری تبدیل خواهد شد.

26- 1044بر اساس ماده 6 توافق، ماشین IR-1 در قالب شش آبشار در یک بخش در تأسیسات فردو باقی خواهد ماند. دو عدد از این آبشارها به همراه زیرساخت‌های مربوطه بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد. چهار آبشار دیگر به همراه کلیه‏ زیرساخت‏های مربوطه به‌صورت ساکن باقی خواهند ماند. کلیه سانتریفیوژهای دیگر و زیرساخت‏های مرتبط با غنی‌سازی جمع‌آوری و تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد شد.

نکته مهم آن است که چرخش سانتریفیوژها بدون غنی‌سازی هیچ ارزش فنی ندارد اگر این چرخش باهدف تحقیق و توسعه باشد نیز در توافق منع شده است؛ که خود این مسئله جای سؤال دارد.

27- از میزان 300 کیلوگرم اورانیوم موردنظر بر اساس توافق، حدود 200 کیلوگرم درون دستگاه‌ها و سانتریفیوژها به‌صورت ته نشین وجود دارد که این مقدار نیز طبق رویه آژانس همواره محاسبه می‌شود. به عبارت بهتر در عمل ایران تنها می‌تواند در عمل 100 کیلوگرم اورانیوم 3.67 درصد داشته باشد.

28- بر اساس ماده 7 توافق، بر اساس توافق سوخت موردنیاز راکتور تحقیقاتی تهران نیز پس از اتمام سوخت فعلی باید از خارج خریداری شود و ایران حق تولید سوخت این راکتور را نیز نخواهد داشت.

29- بر اساس ماده 8 توافق، بر اساس توافق ایران مبادرت به بازطراحی و بازسازی یک راکتور تحقیقاتی آب‌سنگین مدرنیزه شده در اراک بر اساس طراحی اولیه موردتوافق و در قالب یک همکاری بین‌المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد

نکته مهم آن است که منظور از مدرنیزه کردن راکتور لزوماً پیشرفته شدن آن نیست بلکه تغییر ماهیت آب‌سنگین این راکتور است. توضیح آنکه مزیت مهم راکتور آب‌سنگین، استفاده از اورانیوم طبیعی است. جمهوری اسلامی ایران زمانی مبادرت به ساخت راکتور اراک نمود که جامعه بین‌المللی از فروش اورانیوم به ایران سرباز زده و از سوی دیگر پیشرفت‌های غنی‌سازی کشور کند بود؛ لذا به‌عنوان راهی میانبر اقدام به ساخت این راکتور نمود. بر اساس توافق، بازطراحی راکتور باعث می‌شود دیگر به اورانیوم طبیعی نیاز نداشته باشد و برای فعالیت عملاً نیازمند اورانیوم غنی‌شده است. این امر در عمل، فلسفه تولید و ساخت راکتور اراک را زیر سؤال خواهد برد. ظرفیت این راکتور نیز به نصف تقلیل پیدا خواهد کرد.

30- بر اساس ماده 8 توافق، سوخت موردنیاز راکتور اراک از خارج تأمین می‌شود و سوخت مصرفی آن به شکل مادام‌العمر به خارج منتقل می‌شود.

31- بر اساس ماده 9 توافق، جمهوری اسلامی پذیرفته است که به مدت 15 سال راکتور آب‌سنگین تولید نکند. کلیه اقدامات مرتبط به آب‌سنگین در کشور به شکل مادام‌العمر متوقف می‌شود. آب‌سنگین موجود نیز باید به بازار بین‌المللی فروخته شود. به این ترتیب بخش عمده‌ای از متخصصان این امر که از سرمایه‌های کشور محسوب می‌شوند، عملاً کارایی خود را از دست خواهند داد.

32- بر اساس ماده 12 توافق، باز فراوری جمهوری اسلامی جز در مصارف پزشکی برای 15 سال ممنوع شده است.